Quy trình làm cói ở Kim Sơn được chia thành nhiều bước, mỗi công đoạn đều yêu cầu sự tỉ mỉ và kỹ thuật cao:
Thu hoạch cói: Cói là cây mọc chủ yếu ở các vùng đầm lầy, ven sông, ao hồ. Người dân Kim Sơn thu hoạch cói vào mùa khô, khi thân cây cói đã phát triển hoàn thiện. Cói được thu hoạch từ tháng 10 đến tháng 12, sau đó sẽ được đem về xử lý.
Xử lý cói: Sau khi thu hoạch, người thợ sẽ rửa sạch cói, tách bỏ phần lá già, chỉ lấy phần thân cói. Sau đó, cói được tẩy trắng tự nhiên bằng ánh nắng mặt trời hoặc nhúng qua nước vôi để loại bỏ phần mùi hôi và giúp cói mềm hơn, dễ dàng sử dụng trong việc dệt.
Dệt cói: Công đoạn dệt cói là một trong những bước quan trọng nhất. Các nghệ nhân sẽ dệt cói thành các tấm chiếu, nón, túi hoặc các sản phẩm thủ công mỹ nghệ khác. Quá trình dệt yêu cầu sự khéo léo, chính xác để sản phẩm có độ bền và tính thẩm mỹ cao. Cói được đan chéo hoặc tết lại với nhau để tạo thành các hoa văn độc đáo.
Hoàn thiện sản phẩm: Sau khi hoàn thành việc dệt, các sản phẩm sẽ được tạo hình, trang trí thêm bằng các họa tiết, màu sắc khác nhau. Các sản phẩm như nón cói sẽ được làm mềm mại, uốn cong, tạo hình sao cho vừa vặn với người đội.
Nón cói: Đây là sản phẩm nổi tiếng nhất của nghề cói Kim Sơn. Nón cói Kim Sơn có hình dáng đặc trưng, nhẹ, mát mẻ, giúp bảo vệ người sử dụng khỏi ánh nắng và mưa. Những chiếc nón này được chế tác với kỹ thuật dệt tinh xảo, từ phần vành nón đến thân nón đều có sự chăm chút tỉ mỉ. Các họa tiết trang trí trên nón thường được thêu tay hoặc gắn các chi tiết trang trí như lông vũ, hoa văn.
Chiếu cói: Chiếu cói là sản phẩm truyền thống, được dệt từ cói thành các tấm chiếu có chiều rộng và dài phù hợp với nhu cầu sử dụng. Chiếu cói Kim Sơn được ưa chuộng vì độ bền cao, mát mẻ vào mùa hè và có thể sử dụng trong các dịp lễ hội hoặc làm quà tặng.
Túi xách, ví, phụ kiện: Những sản phẩm như túi xách, ví, hoặc các phụ kiện khác từ cói cũng được làm rất tỉ mỉ, kết hợp giữa cói với các nguyên liệu khác như vải, da, dây thừng để tạo ra những món đồ thời trang độc đáo. Những chiếc túi xách cói Kim Sơn hiện đang rất được ưa chuộng trong thị trường thời trang Việt Nam và quốc tế.
Đồ gia dụng: Các sản phẩm như giỏ, mũ, bao tay, hộp đựng đồ cũng được làm từ cói. Mỗi sản phẩm đều mang tính ứng dụng cao, không chỉ đơn giản là đồ dùng mà còn là vật trang trí cho không gian sống.
Nghệ nhân là người có vai trò quan trọng trong việc gìn giữ và phát triển nghề làm cói ở Kim Sơn. Họ không chỉ là người thực hành, mà còn là người truyền nghề cho các thế hệ sau. Nghệ nhân có kinh nghiệm lâu năm sẽ trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ những người mới vào nghề, đặc biệt là trong các công đoạn đan cói và tạo hình sản phẩm.
Ngoài ra, nghệ nhân Kim Sơn cũng rất sáng tạo trong việc phát triển những sản phẩm mới từ cói, kết hợp với các yếu tố hiện đại để phù hợp với nhu cầu thị trường. Họ còn là những người tham gia các hội chợ, triển lãm thủ công mỹ nghệ trong và ngoài nước, giúp quảng bá sản phẩm cói Kim Sơn ra thế giới.
Nghề làm cói không chỉ là một nghề thủ công truyền thống mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người dân Kim Sơn. Qua mỗi sản phẩm, nghệ nhân đã gửi gắm tâm huyết, sự sáng tạo và niềm tự hào vào trong đó.
Ngoài ra, nghề làm cói cũng góp phần duy trì nét đẹp truyền thống, giúp người dân Kim Sơn có một nguồn thu nhập ổn định và phát triển kinh tế địa phương. Ngành nghề này cũng đã được nâng cao giá trị và uy tín thông qua các sản phẩm đạt chất lượng cao, được xuất khẩu sang các quốc gia khác.
Mặc dù cói Kim Sơn nổi tiếng và được yêu thích, nghề làm cói ở đây vẫn phải đối mặt với một số thách thức, như:
Cạnh tranh với các sản phẩm từ vật liệu khác: Sản phẩm làm từ cói phải cạnh tranh với các sản phẩm làm từ nhựa, vải hay các vật liệu công nghiệp hiện đại.
Biến đổi khí hậu và nguồn nguyên liệu: Cói là nguyên liệu tự nhiên, do đó, việc thu hoạch cói cũng bị ảnh hưởng bởi điều kiện thời tiết, đặc biệt là khi có biến đổi khí hậu.
Tuy nhiên, với sự sáng tạo của các nghệ nhân, nghề làm cói ở Kim Sơn vẫn phát triển bền vững và dần khẳng định được vị thế trong ngành thủ công mỹ nghệ Việt Nam và thế giới.